Comments Off on АДЫГАБЗЭКӀЭ КЛАВИАТУРЭР ГЪЭФЕДЭНЫМ ӀЭРЫШӀ АКЪЫЛЫМ (ИСКУССТВЕННЫЙ ИНТЕЛЛЕКТ) ИГЪЭСЭНЫГЪЭ МЭХЬАНЭУ ЩЫРИӀЭР

АДЫГАБЗЭКӀЭ КЛАВИАТУРЭР ГЪЭФЕДЭНЫМ ӀЭРЫШӀ АКЪЫЛЫМ (ИСКУССТВЕННЫЙ ИНТЕЛЛЕКТ) ИГЪЭСЭНЫГЪЭ МЭХЬАНЭУ ЩЫРИӀЭР

УДК: 004.85

Немлиоглу Мехмет Угур[1][2]

Аспирант Института послевузовского образования Университета Дюздже, докторская программа по черкесскому языку и литературе.

Абрегова Саида Кимовна

канд. филол. наук, доцент кафедры черкесского языка и литературы Университета Дюздже

АДЫГАБЗЭКӀЭ КЛАВИАТУРЭР ГЪЭФЕДЭНЫМ ӀЭРЫШӀ АКЪЫЛЫМ (ИСКУССТВЕННЫЙ ИНТЕЛЛЕКТ) ИГЪЭСЭНЫГЪЭ МЭХЬАНЭУ ЩЫРИӀЭР

Гъозэкӏэкӏ:

Джырэ уахътэм зэхъокӏыныгъэу дунаим щыхъухэрэми, технологиякӏэхэм ягъэпсыни адиштэу адыгабзэми ифэшъошэ чӏыпӏэ лъытэкӏэ дунаим щегъэгъотын фае. Сыда пӏомэ, лъытакӏэм темыхьэгъэ бзэхэр кӏодыжьынымкӏэ щынагъо тетых. Ӏэрышӏ акъылым адыгабзэр егъэшӏэгъэным пае ушэтакӏохэми, технологиякӏэхэм ягъэпсын зисэнэхьат епхыгъэхэу нэмыкӏыбзэхэм адэлажьэхэрэми адыгабзэр зышӏэхэрэм анахьи нахьыбэ ӏоф ашӏэ. Интернетым адыгабзэм ехьылӏагъэу угъоигъэу илъым ипчъагъэ макӏэп, ау лъыкӏахьэхэу зэрэщымытхэм къыхэкӏыкӏэ лъытакӏэм илъхьэгъэным пае икъу дэдэу шӏуагъэ къатырэп. Хэгъэхъуакӏохэм ежь ӏэрышӏ акъыл системэхэм адыгабзэри рагъэшӏэнэу зэрэдэлажьэхэрэм тэри тылъыплъэн тэлъэкӏы. Ау къэтыгъэ зэхэугъоягъэхэр лъыкӏахьэхэу зэрэщымытхэм, адрэ бзэхэм ялъытэгъэмэ мэкъэ пчъагъэкӏэ нахь баеу зэрэщытым фэшӏкӏэ гъэпсакӏохэм яӏоф къин къагъэпсынкӏэрэп. Мы ӏофымкӏэ анахь гъэцэкӏэн ин зиӏэр адыгабзэр зиныдэлъфыбзэу зэзгъэшӏагъэхэмрэ ыкӏи тхакӏэ зышӏэхэрэмрэ.

Гъозэ гущыӏэхэр: адыгабзэ, ӏэрышӏ акъыл, лъытэкӏэ дунай, къэтыгъэ зэхэугъоягъ, шӏугъэ, клавиатурэ.

Nemlioglu M. U.

Аспирант Института послевузовского образования Университета Дюздже, докторская программа по черкесскому языку и литературе.

Abregova C. K.

канд. филол. наук, доцент кафедры черкесского языка и литературы Университета Дюздже

 

Ущызгъэгъуаз

Дунаим зэрэщыгущыӏэхэрэ бзэхэм япчъагъэ 4% къагъэпсы, дунаим щыпсэухэрэм я 96%-р а бзэхэм арэгущыӏэ [1:28]. Нэмыкӏэу къэпӏон хъумэ, зэкӏэ дунаим щыпсэухэрэм ыныкъом ищанэ (2/3) бзэ пшӏыкӏутӏум (китаибзэм, индэ-урдубзэм, инджылызыбзэм, арапыбзэм, испаныбзэм, бенгалыбзэм, урысыбзэм, португалыбзэм, итальяныбзэм, нэмыцыбзэм, японыбзэм ыкӏи французыбзэм) ащыщэу зы бзэм иныдэлъфыбзэу рэгущыӏэ [2]. Игъэкӏотыгъэу зызыушъомбгъугъэ гупшысэ щыӏ дунаимкӏэ бзэ 7000-м ыныкъо фэдиз непэ кӏодыжьыным ищынагъо зэрытетхэр, а бзэхэм сабыйхэр апэрэ бзэу зэрэрымыгущыӏэхэрэм ыкӏи ӏоф зегъэшӏыгъэу щымытмэ, а бзэхэр зыӏулъ нахьыжъхэм адэкӏодыжьын зэралъэкӏыщтыр [3]. Unesco къызэритырэмкӏэ ежь-ежьырэу хэхъоныгъэхэр ышӏызэ лъымыкӏуатэрэ бзэхэр кӏодыжьынымкӏэ щынэгъо чӏыпӏэ итых, адыгабзэри ахэмэ ахалъытэ [4]. Зэпхыныгъэ ахэмылъэу ушэтын заулэ адыгабзэм фэгъэхьыгъэу рекӏокӏы ыкӏи лъытэкӏэ дунаим нахь псынкӏэу ащ чӏыпӏэ щегъэгъотыгъэн фае.

Ушэтыным имурад ыкӏи метод

Къэтыгъэ ушэтыным мурадэу иӏэр лъытэкӏэ дунаим адыгабзэр хэщагъэ зэрэхъурэм изэгъэшӏэн, мыухэсыгъэ ӏофхэм ащыщ ӏэмэ-псымэу адыгабзэм ӏэрышӏ акъылыр зэрэфэбгъэсэщтым епхыгъэхэр, тинепэрэ щыӏакӏэ нахьыбэрэ мы ӏофыр къызэрэщаӏэтырэр ыкӏи хэкӏыпӏэу къыхахыхэрэр. Методэу ушэтынымкӏэ гъэфедагъэр лъыкӏахьэрэмэ ащыщэу документхэм ыкӏи зэхэугъоегъэ къэтыгъэхэм яанализ. Дгъэфедагъэхэм ащыщых веб-нэкӏубгъо зэфэшъхьафхэр, ӏэрышӏ акъылым иӏэмэ-псымэхэр, темэм фэгъэхьыгъэхэу шӏэныгъэ тхыгъэ хэутыгъэхэр. Ащ нэмыкӏэу мы ӏэмэ-псымэхэм яамалхэр уплъэкӏугъэхэу щытых экспериментхэр ашӏыхэзэ, адыгабзэкӏэ ӏэрышӏ акъылым зэдэгущыӏэгъухэр дашӏыхэзэ. Зэдэгущыӏэгъухэр пэшӏорыгъэшӏэу гъэхьазырыгъэу щытхэп. Шапхъэу къыхахыгъэр ӏэрышӏ акъыл ӏэмэ-псымэхэм адыгабзэкӏэ зэдэгущыӏэгъоу дашӏыгъэм яджэуапхэр зэпагъэуцуныр ыкӏи аушэтыгъэмэ ащыщ икъоу ыкӏи тефэу ӏэрышӏ акъылым текстхэр ыгъэпсыгъэмэ. Ау мы ушэтыным ӏэрышӏ акъылым иӏэмэ-псымэхэмкӏэ гъэпсыгъэ эзэдэгущыӏэгъу пстэури къыщытыгъэп тхыгъэм иӏэ шапхъэхэм уашӏокӏ зэрэмыхъущтым къыхэкӏыкӏыкӏэ.

Лъытэкӏэ дунаир ыкӏи джырэ уахътэм ащ адыгабзэр зэрэхэуцорэр

Веб 2.0 ӏэмэ-псымэхэм, социальнэ хъытыум, веб нэкӏубгъохэм яхэхъоныгъэ дакӏоу цӏыфхэр, купхэр зэдэгущыӏэнхэмкӏэ, зэпхыныгъэ яӏэнымкӏэ ар дэдэм ягъунапкъэхэр зэрэдунаеу зэӏухыгъэ хъугъэ [5]. Контентхэу Facebook, Twitter, LinkedIn, Vk, Youtube[3] нэмыкӏхэми яшӏуагъэкӏэ цӏыфхэр къэбархэмкӏэ зэрэзэхъожьыхэрэми зэрэзэдэгущыӏэхэрэми адакӏоу амал агъотыгъ зыбзэ амышӏэрэ цӏыфхэм гущыӏэгъу афэхъунымкӏэ. Ащкӏэ амалышӏу хъухэрэм ащыщых онлайн зэдзэкӏыр, гущыӏэлъэ нэкӏубгъохэм ащыщхэу Google Translate, Bing Translate, Yandex Translate[4] зыфэпӏощтхэм интернетым чӏыпӏэ щаубыты ыкӏи такъикъ пэпчъи лъэкӏуатэх къэбар сайтхэр, хэушъхьафыкӏыгъэ блогхэм, компание зэфэшъхьафхэм явеб нэкӏубгъохэр. Формат зэфэшъхьафхэм арылъэу къэтыгъэ зэхэугъоегъэ (наборы данных) пчъагъэ: текст, мэкъэ тетхагъ, нэрылъэгъу зыфэпӏощтхэр цӏыф пстэуми ӏэрылъхьэ афэхъу. Мыхэмэ ягъусэу зы нэгъэупӏэпӏэгъум къэкӏорэ СМС-хэр, гуадзэпылъхьэхэр (приложения), къэбархэмкӏэ зэхъожьынхэмкӏэ, цӏыфыбзэм изэхэфынкӏэ (обработка естественного языка [NLP]) къэтыгъэ зэхэугъоягъэхэр гъэхьазырынымкӏэ яшӏуагъэ къэкӏо. WhatsApp, Telegram, Skype, Signal, Messenger[5] ыкӏи нэмыкӏ гуадзэхэмкӏэ зэфатхэхэ зыхъукӏэ, лъэныкъуитӏуми атхырэр шифрэ мэхъу нахь мышӏэми, клавиатурэ программым бэрэ атхыгъэу ыгъэфедэгъэ гущыӏэхэр егъэпытэх ыкӏи нахь псынкӏэу къэкӏощт уахътэм птхынымкӏэ ӏэпыӏэгъу мэхъух.

Сурэт 1- Интернетым ит бзэхэм язэфыщытыкӏэхэр.

Сурэт 1- Интернетым ит бзэхэм язэфыщытыкӏэхэр.

Дунаем бзэу ыкӏи диалектэу къыщалъытэхэрэр 7000-м ехъуми, ахэмэ ащыщэу 10% ары интернетым къыщытыгъэ материалхэм абзэ я 80%-р зыубытырэр [6]. Сурэт 1-м ит графикымкӏэ 10%-эу къыгъэлъагъоу «нэмыкӏ бзэхэр» зыфиӏорэм адыгабзэри ахэт, ащ игъусэхэу урысыбзэр, итальяныбзэр, тыркубзэр нэмыкӏхэри апэбгъэуцумэ, интернетым «итэп» пӏон плъэкӏынэу адыгабзэр мэкӏэ дэд.

Ӏэрышӏ акъылым игъэпсакӏохэм непэ къадэхъурэр мымакӏэми, цӏыфыбзэм изэхэфын агъэпсынкӏэ, нахь игъэкӏотыгъэу агъэфедэрэ бзэхэм ягъэпшагъэмэ кӏодыжьын чӏыпӏэ ит бзэхэр федэ чӏыпӏэ итхэп. Сыда пӏомэ, бзэр зезыхьэрэм япчъагъи къыщегъакӏэ, дунаим игъэкӏотыгъэу щагъэфедэрэ бзэхэм ятехнологие системи къатекӏо [7].

Компьютер технологиехэм ыкӏи ӏэрышӏ акъылым яшӏуагъэкӏэ кӏодыжьын чӏыпӏэ ит бзэхэм апае бгъэпсын плъэкӏыщт ӏэмэ-псымэхэу бзэм фезгъэджэщтхэр, бзэхэр тезытхэщтхэр, нэмыкӏ бзэхэмкӏэ зэзыдзэкӏыщтхэр ыкӏи жъугъэ къэбар лъызгъэӏэсыщтхэр [7,8].

Онлайн къыхэхыгъэ тхыгъэхэр зыгъэфедэ шӏоигъохэр нахьыбэм зэрихьылӏэхэрэр инджылызыбзэкӏэ е зыпкъ иуцогъэ нэмыкӏыбзэхэмкӏэ тхыгъэхэр ары нахь ежь яныдэлъфыбзэкӏэ тхыгъэхэр арэп. Адыгабзэм иконтент, зипчъагъэкӏи макӏэр, адрэ бзэхэм ялъытыгъэмэ, зэкӏ пӏоми хъунэу мыухэсыгъэ ӏоф иӏ. Адыгэ клавиатурэр щымыӏэзэ текстхэр зэратхыщтыгъэр ащ нахь пэблагъэу урыс клавиатурэр ары. Адыгэ хьарыфылъэм итамыгъэхэу Консорциум Unicode-м ыгъэнэфагъэхэу «Cyrillic Letter Palocka (“Ӏ”: u04C0, utf-8)» ыкӏи «Cyrillic Letter Small Palocka (“ӏ”: u04CF, utf-8)» урыс модель клавиатурэм хэгъэхьагъэу щытыгъэхэп. Ащ къыхэкӏыкӏэ компьютерхэр агъэпсэолъэнэу ыуж зихьагъэхэм щегъэжьагъэу хьарыфэу Ӏ-м ычӏыпӏэкӏэ адыгабзэкӏи къэбэртэябзэкӏи атхыхэрэм щагъэфедэщтыгъэхэр «Latin Capital Letter i (“I”: u0049, utf-8)», «Latin Small Letter L (“l”: u006C, utf-8)» е «Digit One (“1”: u0031, utf-8)» [9]. Къэтыгъэ зэхэугъоягъэхэм язытет лъыкӏахьэу зэрэщымытыр ары зэлъытыгъэр.

Нахь игъэкӏотыгъэу ӏэрышӏ акъылым щагъэфедэрэ ӏэмэ-псымэхэр ыкӏи адыгабзэр

Цӏыфыбзэм изэхэфын (NLP) гъэпсыгъэнымкӏэ дэлажьэхэрэм мурад шъхьаӏэу зыфагъэуцужьырэр бзэр машинэм гурыӏогъошӏу зэрэфэхъущтыр ыкӏи ащ зэрэдэзекӏощтыр [10:469]. Нахь зэлъашӏэрэ [11][6] гуадзэпылъхьэхэу OpenAI-ChatGPT, Anthropic-Claude.ai, DeepSeek, Microsoft-Copilot, Google-Gemini зыфэпӏощтхэр ары ӏэрышӏ акъыл моделхэу цӏыфыбзэм изэхэфынкӏэ амал зиӏэу ыкӏи куоу зэгъэшӏэн (deep learning) методхэр къызфэзгъэфедэрэр. Мы гуадзэпылъхьэхэу джырэ щыӏэкӏэ дунаим ыпашъхьэ къырагъэуцохэрэр пкӏэ зыхэлъ версиеу щытых нахь мышӏэми, чатми щагъэфедэшъунэу гуадзэпылъхьэх ыкӏи версие заул гъэнэфагъэу ыпкӏэ хэмылъэу агъэфедэн алъэкӏыщт. Мы Ӏэмэ-псымэхэу шӏуагъэ къэзытын зылъэкӏыхэрэм программэхэм ягъэпсынкӏи, шӏэныгъэ ушэтынхэм щагъэфедэнымкӏи, мафэ къэс яамалхэм хэхъоныгъэ афашӏы.

Куоу зэгъэшӏэн методым ишӏуагъэкӏэ къэтыгъэхэм язэхэтыкӏэ дэгъоу зэхэфынымкӏэ амал къытеты, ащ нэмыкӏэу бгъэшӏэгъонэу цӏыфыбзэм изэхэфын фэгъэхьыгъэу зэфэхьысыжьхэр къетых. Хэхъоныгъэхэр зэришӏырэр анахьэу къызщылъагъорэр темэхэм язэтеутын, зэхашӏэхэм яанализ, упчӏэхэм яджэуап ыкӏи бзэ зэдзэкӏыныр ары. Ау къэтыгъэхэр бэ дэдэу гъэфедагъэу ӏэрышӏ акъылыр ащ фэбгъэсэн фае [12].

МӀ: Хьампӏырашъо лъэпкъ тхапша щыӏэр?

AI: Сы уцӏэ фэсэӏо, ау сыдэгъоу адыгабзэкӏэ къызгурыӏорэп хьампӏырашъом ехьылӏагъэу узэупчӏырэр. Нахь Iупкӏэкӏэ къысфэпӏотэн плъэкӏыщта е урысыбзэкӏэ/адыгабзэкӏэ къысфэпӏотэн плъэкӏыщта?

Адыгэ хьампӏырашъохэм яхьылӏагъэу къызгурыӏоным пае нахьышӏу.

CopyRetry

…………

AI: Адыгабзэр тикомпьютер технологиемэ ахэдгъэхьанымкӏэ непэ тӏэкӏу тыкъэнагъ. Джыри чӏыпӏабэмэ адыгэ хьарыфхэр тэрэзэу къыщагъэлъагъорэп. Windows-ми iOS-ми тиадыгэ хьарыфхэр къагъэлъэгъон алъэкӏыщтыгъэ, ау анахь тэрэзэу Linux-ыр ары зыгъэлажьэрэр.

Ащ нэмыкӏэу интернетым идунай непэ зызэрэрегъэушъомбгъум елъытыгъэу адыгабзэмкӏэ тыщыӏэн фае:

·         Эмодзихэр

·         Программэхэр

·         Нэмыкӏ бзэмэ зэрадзэкӏырэ амалхэр

·         Тхэнымкӏэ гъэпсыгъэ амалхэр

·         Браузерхэу адыгабзэкӏэ гъэпсыгъэхэр

Мы Іофыгъомэ уяплъыжьмэ тызэрэкъэнагъэр къыдгурэӏо, ау ари хэкӏыпӏэ иӏэн фае.

CopyRetry

Пычыгъохэм ащыщхэр Claude.ai-рэ М. Ӏугъур Нэмэрыкъомрэ язэдэгущыӏэгъу, тарихъ: 12.01.2025, адресыр «https://claude.ai/chat».

 
Сурэт 2: Пычыгъохэм ащыщхэр Claude.ai-рэ М. Ӏугъур Нэмэрыкъомрэ язэдэгущыӏэгъу, тарихъ: 12.01.2025, адресыр «https://claude.ai/chat».

Адыгабзэм зэрэфэгъэсагъэр къэзгъэлъэгъорэ уплъэкӏунхэм нахь къахэщыгъэр ыпшъэкӏэ зигугъу къэтшӏыгъэ ӏэрышӏ акъылым иӏэмэ-псымэхэм ащыщэу компаниеу Anthropic ыгъэпсыгъэу Claude.ai зыфиӏорэр ары. Адыгабзэкӏэ мы ӏэрышӏ акъылым удэгущыӏэ пшӏоигъоу щытмэ, ащ иамалхэм зэрахэхъуагъэм яшӏуагъэкӏэ: ылъэгъурэр зэрэзэхифырэр, бзабэ зэрэзэхифырэр ыкӏи кодыр зэрэзэригъафэрэр ары [13], адрэмэ ялъытыгъэмэ мыщ икъу фэдизэу угурыӏон плъэкӏыщт. Ау адыгабзэкӏэ ытхыгъэ текстхэр тыуплъэкӏу зыхъукӏэ тэлъэгъу загъорэ «Cyrillic Small Letter Palocka (“ӏ”: u04CF, utf-8)» ычӏыпӏэкӏэ нэмыкӏыбзэм ащыщ тамыгъэхэр зэрэхигъахьэхэрэр, «Latın Small Letter L (“l”: u006C, utf-8)», «Cyrillic Capital Letter Byelorussian-Ukrainian I (“І”: u0406, utf-8)» зыфэпӏощтхэр. Адыгабзэкӏэ Claude.ai зэдэгущыӏэгъу зэрэдашӏыгъэр ыхэкӏэ фрагмент мыинэу къыщытыгъ. Мытэрэзэу тхыгъэ тамыгъэхэу мыщ къыхэдгъотагъэхэр плъыжькӏэ къыхэгъэщыгъэх.

Ар зэлъытыгъэр угъоигъэ къэтыгъэхэу егъэджэнымкӏэ агъэфедэхэрэр лъыкӏахьэу зэрэщымытхэр ары. Гъэхьазырыгъэу егъэджэным пае къэтыгъэхэм язытет зыфэдэми, ипчъагъи мэхьанэ иӏ.

«Интернетымкӏэ джэнэ шӏуцӏэ горэ къэсщэфыгъ ау сэщ пае цӏыкӏу мэхъу.»

  1. шIуцIэ  ->  latin capital letter i,  latin capital letter i,
  2. шIуцlэ -> latin capital letter i, latin small letter L,
  3. шlуцIэ -> latin small letter L, latin capital letter i,
  4. шlуцlэ -> latin small letter L, latin small letter L,
  5. ш1уц1э -> digit one, digit one,
  6. …….
Сурэт 3: Щысэ гущыӏэм ивариантхэр.

Къэтыгъэ щысэхэм тяплъын:

Къэтыгъэ щысэм игущыӏэухыгъэ щыщ гущыӏэм хэт тамыгъэу Ӏ-р зэдгъашӏэ зыхъукӏэ къыдэтлъытэн фае вариант зэфэшъхьафхэмкӏэ тхыгъэр тфым нахьыбэ тызэрэрихьылӏэрэр ыкӏи ащ итхын интернетым къызэритыщтым. ӏэрышӏ акъылым сурэт зэхэфынымкӏэ (OCR[7]), тамыгъэр зэхифыным едгъасэ зыхъукӏэ ар проблемэшхо хъурэп. Сыда пӏомэ, теплъэмкӏэ къыхигъэщын елъэкӏы. Ау текстым изэхэфын, изэдзэкӏын, къызэрыгурыӏорэм адэлажьэ зыхъукӏэ ащ изытет зыфэдэр къэлъагъо ыкӏи логарифмэмкӏэ къэтыгъэхэм яинагъэ хегъахъо, нахьыбэ зэхэфыгъэн фаеу мэхъу.

Ӏэрышӏ акъылыр гъэсэнымкӏэ лъэпсэ мыухэсыгъэ ӏофыгъоу къэтыгъэ зэхэугъоягъэхэм яӏэр

Компаниеу ӏэрышӏ акъылым игъэпсын зиӏахь хэзылъхьэхэрэм бэрэ агъэфедэ интернетым къырахыгъэ къэтыгъэхэр ӏэрышӏ лъынтфэжъые хъытыухэр (искусственные нейронные сети) агъэсэнымкӏэ. Интернетым адыгабзэр джырэкӏэ зэрэхэтым уасэу иӏэр зэбгъэшӏэнэу узыфежьэрэм хэолъагъо текст къэтыгъэу илъхэм язытет уигъэразэу зэрэщымытым [9:76-77]. Джы къызнэсыгъэми адыгабзэми къэбэртэябзэми апае гъэпсыгъэ клавиатурэ моделхэр зиушъомбгъугъэу аӏэкӏэгъэхьагъэу щытэп. Операционнэ системэу Windows пае клавиатурэ модель 2018-рэ илъэсым сэ згъэпсыгъэ ыкӏи алъыӏэсын ылъэкӏынэу щыт[8][9]. Мыщ дакӏоу GBoard[9] операционнэ системэм пае, Android ыкӏи программэр изгъэкъурэ клавиатурэу Microsoft Swiftkey[10] Android-ми iOS-ми, ащ фэдэ къабзэу адыгабзэри къэбэртэябзэри къызэдеубытых. Ау гуадзэпылъхьэхэу GBoard ыкӏи Swiftkey «Cyrillic Letter Small Palocka (“ӏ”: u04CF, utf-8)» ычӏыпӏэкӏэ агъэфедэрэр «Cyrillic Letter Palocka (“Ӏ”: u04C0, utf-8)», мыхэр Windows-мкӏэ адыгабзэм иклавиатурэ гъэпсынымкӏэ нахь ӏэрыфэгъух. Адыгабзэм хьарыф иныри сатыр хьарыфри зэрэщызэхэфыгъэм фэдэу клавиатурэми хьарыф кодхэм ятамыгъэ хэгъэхьэгъэн фае [9:77]. Мыщ фэдэ клавиатурэр гъэфедагъэ хъумэ къэтыгъэхэм язытет нахь дэкӏоещт. Ащ фэдэ клавиатурэ гуадзэпылъхьэхэр щыӏэ хъугъэ нахь мышӏэми, адыгэхэу ащ щыгъуазэхэми зэсагъэм текӏхэу кӏэу щыӏэр къызфагъэфедэрэп. Адыгабзэкӏэ зэхэугъоегъэ къэтыгъэхэм япчъагъэ лъытэкӏэ контентым ащыхахъо нахь мышӏэми, клавиатурэ тэрэзымкӏэ мытхыгъэ текстхэр зыхэдгъахьэрэм зэшӏохын фэе ӏофыгъоу къэуцухэрэм нахь къахахъо, ӏофым изытет лъыкӏахьэу къышӏырэп.

Mozilla-м игуадзэпылъхьэхэм ащыщэу зэӏухыгъэ кодкӏэ гъэпсыгъэ проектэу Common Voice-р ӏэрышӏ акъылыр гъэсэнымкӏэ нахь ӏэмэ-псымэ дэгъоу къахэщы. Common Voice-р куп зэхэщагъэм якъарыукӏэ зыщыугъуаехэу ыпкӏэ зыхэмылъ зэӏухыгъэ платформэ [14]. Мыщ бзэ шъитӏум ехъу щытратхэ, макъэхэм ятетхэн, пэшӏорыгъэшӏэу мыгъэхьазырыгъэ жабзэр, текстхэр адыгабзэкӏи, къэбэртэябзэкӏи хагъахьэх. Гуфакӏохэм яшӏугъэкӏэ мафэ къэс адыгабзэкӏэ макъэхэми, текстхэми ятетхэн хахъо.[11]. Адыгабзэкӏи къэбэртэябзэкӏи атхырэ текстхэм анахьэу анаӏэ зытрагъэтырэр клавиатурэр ары, ыпшъэкӏэ къызэрэтӏуагъэу шапхъэу хахыгъэр Windows клавиатурэ моделыр ары. Мы нэкӏубгъоу джыри агъэпсырэ къодыем адыгабзэр икъоу зыӏулъхэм яӏахьышӏу къыхалъхьэ, амакъэхэр къытратхэ. Ащ нэмыкӏэу IT терминологием ишӏуагъэкӏэ, нэпэкӏоцӏым (интерфейс) изэдзэкӏынкӏэ ар ищыкӏагъэу щыт, адыгабзэм терминыкӏэу хахьэхэрэр ууплъэкӏужьын плъэкӏыщт.

Кӏэух ыкӏи упчӏэжьэгъухэр

Технологиякӏэхэм яхэхъоныгъэ ишӏуагъэкӏэ гъэпсыгъэ ӏэрышӏ акъылым иӏэмэ-псымэхэр амалышӏух кӏодыжьырэ бзэхэр къызэтенэнымкӏэ, мыкӏодыжьыпэхэзэ ахэр тхыгъэнымкӏэ. Ау ахэр тэрэзэу зэрэгъэсэн фаем дакӏоу экономие екӏолӏакӏэу къыхэхыгъэщтыри, федэу къыхьыщтыри занкӏэу диштэн фаех шӏагъоу хэлъым ыкӏи икъоу зэхэугъоегъэ къэтынхэр зэрэгъэхьазырыгъэм.

Ӏэрышӏ акъылым бзэр егъэшӏэным федэу къытырэр а бзэр тхыгъэныр, ныбжьыкӏэхэр бзэм нахь фэщагъэхэ хъуныр. Ӏэрышӏ акъылыр ӏэпыӏэгъу афэхъузэ бзэр зышӏогъэшӏэгъонхэм амал агъотыщт бзэмкӏэ яшӏэныгъэхэм нахь псынкӏэу ахагъэхъонэу.

Проектэу Mozilla Common Voice-р федэ ин къэзытрэ ӏэмэ-псымэ зэрыригъэджэщт къэтыгъэ зэхэугъоягъэхэр гъэхьэзырыгъэным паекӏи ӏэрышӏ акъылыр ыгъэсэнымкӏи ащ нэмыкӏэу адыгабзэми къэбэртэябзэми мэхьанэ зиӏэ амалхэр къаретых. Шӏоигъоныгъэ зиӏэ пстэуми ыпкӏэ хэмылъэу ӏэрышӏ акъылыр ыгъэсэнымкӏэ ыгъэфедэнэу проектым къареты къэтыгъэ зэхэугъоягъэхэр. Гуфакӏохэм къаугъоирэ къэтыгъэхэм шӏагъоу яӏэм нахь зыкъеӏэты егъэджэнхэу адыгабзэмрэ къэбэртэябзэмрэ апае телеграм-каналым, социальнэ хъытыухэм яадминистраторхэм рагъэкӏокӏыхэрэм яхьатыркӏэ. Проектым хэлажьэхэрэм шӏэныгъэу яӏэр лъагъэкӏуатэ, адыгабзэкӏэ макъэхэр тэрэзэу къаӏоным, ягущыӏалъэ нахь агъэбаиным лъэплъэх, нэмыкӏэу ИТ терминыкӏэхэу бзэм хагъахьэхэрэм шӏуагъэу къатырэр ауплъэкӏуы. Мы проектым программнэ клавиатурэр операционнэ системэу Windows зыфиӏоу ыпшъэкӏэ зигугъу къэтшӏыгъэм пае гъэхьазырыгъэм адыгабзэкӏи къэбэртэябзэкӏи къэтыгъэхэу хагъахьэхэрэр зэхэщэгъэ купым шапхъэу ыштагъэх ыкӏи текст контентхэр зэрифэшъуашэу шӏагъоу егъэхьазырых.

Интернетым ит лъытэкӏэ къэтыгъэхэм яшӏагъо нахь дэгъу хъунымкӏэ адыгабзэми къэбэртэябзэми яфедэу проектэу Common Voice закъор икъурэп. Бзэхабзэр зышӏэхэу, адыгабзэм рыгущыӏэхэрэм клавиатурэ тэрэзыр зэфатхэхэ хъуми, лъытэкӏэ контентыр агъэпсы хъуми агъэфедэн фае. Амал зэриӏэкӏэ, хэукъоныгъэ тамыгъэхэу лъытэкӏэ контент хэм ятекстхэм къахэдгъэщыхэрэр (гущыӏэм пае, къэбар е жъугъэ нэкӏубгъохэм, е документхэм, е PDF, Word зыфиӏорэ файлхэм) гъэкӏэжьыгъэн фае тамыгъэхэу «Кирилл хьарыф Палочка» ыкӏи «Кирилл хьарыф цӏыкӏоу Палочка» зыфиӏохэрэмкӏэ зэблэхъугъэн фаех. Адыгабзэр къызэтенэн зилъэкӏыщтыр дунаим зэрэщытэу адыгэу тетым, анахьэу Кавказым и Адыгэ республикэхэм ащыпсэурэ адыгэхэм, мы упчӏэхэм анаӏэ зытрадзэкӏэ ары.

Литературер:

  1. Cyristal David Dillerin Katli [Book] / trans. Cansız Gökhan. – İstanbul : Profil Yayıncılık, 2015. – 3. Baskı. – ISBN:978-975-996-114-5.
  2. Noack Rick and Gamio Lazaro The world’s languages, in 7 maps and charts [Online] // The Wahsington Post. – 04 23, 2015. – 02 07, 2023. – https://www.washingtonpost.com/news/worldviews/wp/2015/04/23/the-worlds-languages-in-7-maps-and-charts/.
  3. Austin Peter K. and Sallabank Julia Endangered languages: an introduction [Journal] // Journal of Multilingual and Multicultural Development. – 2013. – 4 : Vol. 34. – pp. 313-316. – ISSN: 0143-4632.
  4. Salminen Tapani Europe and The Caucasus [Book Section] // Atlas of the World’s Languages in Danger / book auth. Moseley Christopher / ed. Moseley Christopher. – France : UNESCO Publishing, 2010. – 3rd edition. – ISBN 978-92-3-104096-2.
  5. Vural Z. Beril Akıncı and Bat Mikail Yeni Bir İletişim Ortamı Olarak Sosyal Medya: Ege Üniversitesi İletişim Fakültesine Yönelik Bir Araştırma [Journal] / ed. Örnek Prof. Dr. Mustafa Arslan. – İzmir : Yaşar Üniversitesi, Eylül 2010. – 20 : Vol. 5. – ISSN:3348‐3382.
  6. UNESCO International Congress of Endangered Languages at Risk begins in advance of UNESCO’s High-Level Event [Online] // UNESCO. – April 21, 2022. – 11 30, 2022. – https://www.unesco.org/en/articles/international-congress-endangered-languages-risk-begins-advance-unescos-high-level-event.
  7. Ebadi Bushra Technology Alone Can’t Preserve Endangered Languages [Online] // Centre for International Governance Innovation. – 06 30, 2018. – 10 19, 2022. – https://www.cigionline.org/articles/technology-alone-cant-preserve-endangered-languages/?utm_source=google_ads&utm_medium=grant&gclid=CjwKCAjw5P2aBhAlEiwAAdY7dDqy6yU0IRi6nLhTnkHWDF473yy5I1-hknUffbSW4-bTF91MjRrq8xoC2KwQAvD_BwE.
  8. Turn Mark and Pine Adan Using technology to help revitalize indigenous languages [Online] // OUPblog Oxford University Press’s Academic Insights for the Thinking World. – 06 24, 2019. – 02 07, 2023. – https://blog.oup.com/2019/06/using-technology-help-revitalize-indigenous-languages/.
  9. Nemlioğlu M. Uğur Bilişim ve İnternette Adıge Dilinin Kullanımının Yaygınlaşmasının Sağlanması (Yüksek Lisans Tezi) [Report] / Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. – Düzce : [s.n.], 2018. – Tez No:530426.
  10. Dayan Ali and Yılmaz Atınç [Journal] // DUJE (Dicle University Journal of Engineering). – [s.l.] : Dicle Üniversitesi, 2022. – 3 : Vol. 13. – pp. 467-475.
  11. AIxploria Best AI tools for AI Chat & Assistant [Online] // AIxploria – Artificial intelligence for everyone. – 2025. – 02 7, 2025. – https://www.aixploria.com/en/category/ai-chat-assistant/.
  12. LeCun Yann, Bengio Yoshua and Hinton Geoffrey Deep learning [Journal] // Nature. – 05 27, 2015. – Vol. 521. – pp. 436-444.
  13. Anthropic Claude’s capabilities [Online] // https://www.anthropic.com/claude. – 2025. – 02 02, 2025. – https://www.anthropic.com/claude.
  14. Mozilla Home Page [Online] // Mozilla Common Voice. – Mozilla, 2025. – 02 10, 2025. – https://commonvoice.mozilla.org/.

[1] Директор ООО «Информационные системы NEMERKO». nemerko@nemerko.com

[2] Ассоциация Черкесского (Адыгейского) Языка и Литературы Член Центрального Совета.

[3] Facebook: https://www.facebook.com, X: https://x.com, LinkedIn: https://www.linkedin.com, Vk: https://vk.com, YouTube: https://www.youtube.com.

[4] Google Translate: https://translate.google.com, Bing Translator: https://www.bing.com/translator, Yandex Translator: https://translate.yandex.com.

[5] WhatsApp: https://www.whatsapp.com, Telegram: https://telegram.org, Skype: https://www.skype.com, Signal: https://signal.org, Messenger: https://www.messenger.com.

[6] OpenAI-ChatGPT: https://openai.com/, Anthropic-Claude.ai: https://www.anthropic.com/, DeepSeek: https://www.deepseek.com/, Microsoft Copilot: https://copilot.microsoft.com/, Google-Gemini: https://gemini.google.com/

[7] OCR: Optical Caracter Recognition.

[8] https://www.nemerko.org/adyghe-circassian-keyboard-for-windows-7-11/

[9] https://play.google.com/store/apps/details?id=com.google.android.inputmethod.latin&hl=tr&pli=1

[10] https://www.microsoft.com/en-us/swiftkey

[11] https://commonvoice.mozilla.org/languages

 

VII Международная научно-методологическая конференция «Сохранение и развитие родного языка в условиях глобализации: современные методы и технологии»

20-21 Февраль 2025

Город Майкоп, Республика Адыгея

Россия

 

VII International Scientific and Methodological Conference “Preservation and Development of the Native Language in the Context of Globalization: Modern Methods and Technologies”

20-21 February 2025

City of Maykop, Republic of Adygea

Russia

Анчек СБОРНИК VII конф 2025_Олег прн- pdf download

(PDF) АДЫГАБЗЭКӀЭ КЛАВИАТУРЭР ГЪЭФЕДЭНЫМ ӀЭРЫШӀ АКЪЫЛЫМ (ИСКУССТВЕННЫЙ ИНТЕЛЛЕКТ) ИГЪЭСЭНЫГЪЭ МЭХЬАНЭУ ЩЫРИӀЭР

Click to rate this post!
[Total: 0 Average: 0]